قدس آنلاین: چند روز گذشته اختتامیه جشنواره شعرفجر با نقاط روشن و تاریک زیادی در استان سیستان‌وبلوچستان برگزار شد و شعرفجر برگزیدگان خود را شناخت. یکی از برگزیدگان جشنواره شعرفجر در سال ۹۸، سیدعلی میرافضلی نویسنده اثر «چهارخطی» بود که توانست در بخش «درباره شعر» یا همان نقد و تحلیل برگزیده شود. «چهارخطی» دربرگیرنده ۱۰۰ یادداشت در نقد، تحلیل و بررسی رباعی از جنبه‌های گوناگون تاریخی و ادبی است.
با سیدعلی میرافضلی درباره کتاب «چهارخطی»، چگونگی تألیف این اثر و وضعیت رباعی امروز به گفت‌وگو نشستیم که می‌خوانید.
* درباره ایده و چگونگی شکل‌گیری «چهارخطی» توضیح می‌دهید؟
** من یکسری یادداشت‌هایی درباره رباعیات فارسی از قدیم‌ترین زمان‌ها تا دوران معاصر نوشته بودم که به ذهنم رسید این‌ها را به عنوان یادداشت‌های کوتاه در فضای‌مجازی منتشر کنم. کانال تلگرامی به نام چهارخطی تأسیس کردم و این یادداشت‌ها را همراه با یادداشت‌های جدیدی در آن منتشر کردم. تقریباً بیش از ۲۰۰ یادداشت در این کانال گذاشتم که خوشبختانه با اقبال مخاطبان، دوستان‌دانشگاهی و علاقه‌مندان به رباعی مواجه شد. به ذهنم رسید این مجموعه یادداشت‌ها را منتشر کنم. در بازنگری ۱۰۱یادداشت انتخاب شدند که بعضی افزودنی‌ها و کاستنی‌ها را در آن‌ها لحاظ کردم و لحن یادداشت‌ها را عوض کردم تا مناسب انتشار در کتاب باشد، ولی تقریباً همان یادداشت‌های کانال چهارخطی بودند و خیلی اصلاح نشدند.
* انتخاب یادداشت‌ها و مقاله‌ها با چه نگاهی صورت گرفت، گذر زمان برای شما اهمیت داشت یا مسائل محتوایی؟
** چون یادداشت‌ها به یک مبحث خاص در رباعی نمی‌پردازد و تاریخ رباعی را از زوایای مختلف بررسی کرده، سعی کرده‌ام به گوشه‌های جست‌وجو نشده تاریخ رباعی توجه کنم و از این نظر کتاب تنوع خوبی دارد و برای هر نوع مخاطبی جذاب است. در این اثر به شاعران مختلف، ترجمه رباعی‌ها از فارسی به عربی و برعکس و به آلبوم‌های موسیقی که در آن‌ها از رباعی استفاده شده، توجه شده است.
این طور نیست که همه یادداشت‌ها بتواند همه مخاطبان را راضی نگه دارد، اما هر دو مخاطب حرفه‌ای و معمولی می‌توانند از بخش‌هایی از کتاب لذت ببرند. در واقع یادداشت‌ها ارتباط پی در پی ندارند و می‌توان هر یادداشتی را مستقل از دیگری خواند. از این جهت می‌توان چشم بر بعضی یادداشت‌های فنی و سنگین بست و یادداشت دیگری را مطالعه کرد. من با توجه به بازخوردهایی که از هر دو گروه مخاطب اهل فن و علاقه‌مند به رباعی گرفته‌ام، متوجه شدم کتاب برای هر دو گروه آورده‌هایی داشته و از آن راضی بوده‌اند. مثلاً اشاره و کندوکاو مرگ سروده‌های شاعران یا نشان دادن تشابهاتی که بین بعضی از دوره‌های رباعی‌نویسی در تاریخ و امروز وجود دارد برای مخاطبان معمولی و علاقه‌مندان به رباعی جذابیت بیشتری داشته یا حتی بررسی آلبوم‌های موسیقی که در آن‌ها رباعی‌خوانی صورت گرفته برای مخاطب عام جذابیت بیشتری داشته است. همچنین اشاراتی که درباره شگردهای رباعی‌سرایی که در کتاب وجود دارد می‌تواند برای شاعران جوان جنبه آموزشی داشته باشد، چون تجربه‌اندوزی یکی از ابزار شاعران برای رسیدن به توانمندی است. از این جهت فکر می‌کنم تلفیقی از یادداشت‌های کمتر فنی و یادداشت‌های فنی در کتاب می‌تواند به هر دو گروه از مخاطبان بهره برساند. خوشبختانه کتاب چهارخطی در جایزه کتاب سال هم نامزد شده و باید تا چهارشنبه منتظر باشیم و ببینیم چه اتفاقی برایش خواهد افتاد.
* از برگزیده شدن اثرتان در جشنواره شعر فجر چه حسی داشتید؟
** از این انتخاب خوشحال شدم، چون اسمم در کنار اساتیدی مثل دکتر یاحقی و جناب بهارالدین خرمشاهی قرار گرفت و این همجواری حتی اگر جایزه هم نمی‌گرفتم، خوشحال‌کننده بود.
* بعضی کتاب‌های نقد ادبی نگاه به شدت دانشگاهی و تئوریکی دارند و بسیار خشک هستند. تجربه‌های شما در رباعی‌سرایی چقدر در تدوین این اثر به شما کمک کرد؟
** من پیش از این چند تجربه در تألیف کتاب‌های پژوهشی و علمی داشته‌ام، ولی این کتاب تجربه‌های عینی دارد و به دنبال کاربردی بودن است. در این کتاب دنبال این بودم بریده‌هایی از تاریخ رباعی که جذابیت بیشتری برای مخاطب عام دارد، نشان دهم و از طرفی بعضی مسائل تجربی که در سرایش رباعی می‌تواند مفید باشد را بیان کنم. مثلاً چند یادداشت با موضوع تأثیر سهراب‌سپهری بر رباعی امروز است که این یادداشت‌ها هم علمی و تئوریک هستند و هم تجربی و کاربردی، چون رباعی‌های امروز در بررسی‌های دانشگاهی کمتر مورد توجه است. حتی بعضی دوستان به من توصیه می‌کنند رباعی امروز را رها کنم و فقط به رباعیات قدیم فارسی بپردازم، ولی من معتقدم رباعیات امروز هم از جنبه ادبی، هم از جنبه اجتماعی و هم از جنبه‌های مختلف قابلیت بررسی دارند. حتی بعضی تعجب می‌کنند که من برای بررسی تأثیرات سهراب‌سپهری بر رباعی امروز، دفترهای رباعی شاعران گمنام را هم خوانده‌ام و بررسی کرده‌ام. به همین دلیل فکر می‌کنم این کتاب می‌تواند برای همه افرادی که دل در گرو رباعی دارند، مفید باشد. در تاریخ رباعی فارسی نکاتی آموزنده برای رباعی‌سرایان امروز وجود دارد. مثلاً من رباعیات مجدالدین همگر را از نظراصطلاحات مغولی حاضر در آن‌ها بررسی کردم و این را پیوند دادم به رباعی‌سرایانی که امروز بر همان طریق سعی می‌کنند رباعی‌های تفننی بنویسند. چون این شاعر در زمان حکومت مغولان زندگی می‌کرده، در رباعی‌هایش از اصطلاحات مغولی استفاده کرده است. ما در همین روزگار هم می‌بینیم بعضی شاعران جوان از کلمات لاتین به صورت تفننی استفاده می‌کنند. این‌ها تجربه‌ای است که تکرار شده و چون با بافت متن هیچ سنخیتی پیدا نکرده و در همان تفنن‌های ادبی مانده، ماندگار هم نبوده است. من در این کتاب به این تفنن‌ها زیاد پرداخته‌ام، چون می‌دیدیم همین رباعی‌های به اصطلاح پست‌مدرن و امروزی از همان روش برای دلچسب کردن رباعی استفاده کرده‌اند که رباعی‌سرایان قدیمی برای بامزه کردن رباعی‌هایشان استفاده می‌کردند. خب شاعران می‌توانند از این تجربه تاریخی استفاده کنند. کاربرد مسائل تاریخی این است که ما بتوانیم در آینه تاریخ رباعی، رباعی امروز را بسنجیم.
* ویژگی‌های رباعی‌هایی که در دوران انقلاب نوشته شده‌اند چیست و رباعی از گذشته تا امروز چه وضعیتی پیدا کرده است؟
** رباعی‌هایی که پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی سروده شد، تجربه تازه‌ای در تاریخ رباعی بود، چون مضامین و مفاهیمی مثل شهادت، ایثار، مبانی‌دینی و تاریخ اسلام وارد ساحت رباعی شد که پیشتر نبود البته اغلب این رباعی‌ها به دلیل تجارب اندک شاعران فقط در تهییج و برانگیزانندگی رزمندگان موفق بودند و عمق شاعرانه نداشتند. مرحوم قیصر امین‌پور یک دفتر رباعی و دوبیتی در سال‌های ۶۰ چاپ کرد که برای همه تازگی و جذابیت زیادی داشت، اما یک دهه بعد ایشان وقتی گزیده کتاب بعدی‌اش را منتشر کرد، تعداد اندکی از رباعیات آن کتاب را به این گزیده راه داد. یا در اواخر دهه ۶۰جناب عبدالملکیان گزیده رباعی از نسل شاعران دهه ۶۰ منتشر کرد که گزیده پروپیمانی بود، اما امروز که همین گزیده را می‌خوانیم از میان ۵۰۰ رباعی شاید فقط ۱۵ رباعی خاص و در گذر زمان ماندگار باشد.
* پرسش من ناظر به اوایل انقلاب نبود و کل این چهار دهه را مدنظر داشتم.
** ما در این تاریخ ۴۰ساله با دوران احیای رباعی مواجه هستیم و تازگی‌هایی که در شیوه‌های سرایش رباعی است و نگاه و زبان تازه در رباعی‌ها جزو دستاوردهای دهه‌های اخیر است. آسیب‌هایی هم رباعی امروز داشته که باید به آن توجه شود. در مجموع دوران قابل‌توجه و بررسی به‌خصوص در دو دهه اخیر در حوزه رباعی داشته‌ایم و این هنوز جای بررسی دارد. اقبال شاعران جوان به این قالب، زنده‌بودن آن را در شعر فارسی نشان داده و باید بدانیم رباعی هنوز ظرفیت‌های زیادی برای بیان شاعرانه دارد و با چشمپوشی از حرکت‌های عجولانه در این قالب، حرکت رباعی را در چهاردهه اخیر مثبت می‌دانم.
* با توجه به اینکه کنکاش شما در تاریخ رباعی ادامه دارد، شاهد انتشار جلد دوم «چهارخطی» خواهیم بود؟
** شاید ویراست جدید همین کتاب با افزوده‌هایی تازه باشد، چون یادداشت‌های جدیدی فراهم کرده‌ام که حجم قابل توجهی هم دارد.
نظر شما